Selenium – een vitaal sporenelement

In feite komt selenium in het menselijk lichaam slechts in sporen voor. Een volwassene van 70 kg beschikt gemiddeld over ongeveer 7 milligram. In de geneeskunde wordt selenium als een vitaal, essentieel spoorelement beschouwd. Het speelt een belangrijke rol bij het ontgiften van het lichaam, beschermt het omhulsel van onze lichaamscellen en ook de rode bloedcellen tegen schadelijke aanvallen van zuurstof. Seleen is tevens een bestanddeel van enkele belangrijke enzymen.

Optreden

Selenium behoort tot de halfmetalen. Het is het 59e meest voorkomende element in de aardkorst. Het komt zelden puur voor in de natuur. Het wordt meestal in verbindingen met zwavel gevonden. Seleniummineralen zijn ook zeldzaam. Bekend zijn clausthaliet en naumanniet. Seleniden worden in chalcopyriet en zinkblende gevonden. Selenium wordt in de halfgeleiderindustrie voor de productie van fotodiodes, fotocellen, radarsystemen, zonnecellen en lichtmeters gebruikt. In fotokopieerapparaten wordt het vanwege zijn foto-elektrische eigenschappen gebruikt. Kleine toevoegingen aan glas geven het een helderrode kleur. We ervaren deze kleur in het dagelijks leven in de rode verkeerslichten.

De vitaliteit van selenium voor planten, mensen en dieren werd pas in 1957 ontdekt. Bij een seleniumtekort komen jonge dieren niet meer op gewicht. Bij mensen treden zeer specifieke gebreksziekten op.

Functies in het lichaam

De belangrijkste functie vervult selenium als bestanddeel van het enzym glutathionperoxidase. Dit belangrijke enzym bevindt zich voornamelijk in de rode bloedcellen. Het beschermt ze tegen aanvallen van schadelijke zuurstofradicalen die bij normale stofwisselingsprocessen worden geproduceerd, maar ook door roken, alcohol, ozon, smog en ioniserende straling onstaan.

Samen met vitamine E beschermt het enzym ook alle celmembranen. In de membranen zijn verschillende vetten ingebouwd. Het zijn flinterdunne grenslagen die op een heel speciale manier beschermd moeten worden. Als zulke biologische membranen worden vernietigd, treedt voortijdige celdood of schade aan het genetisch materiaal op.

Het lichaam gebruikt dit seleniumhoudende enzym echter zeer spaarzaam. Zodra het is opgebruikt, wordt het weer door vitamine C en E geregenereerd. Vitamine B2, carotenoïden en anthocyanen spelen in dit stofwisselingsproces ook een belangrijke rol. We zien dus hoe belangrijk een dieet rijk aan vitaminen en planten is.

Selenium zit ook in een ander enzym, iodothyronine-5-deiodase. Hier controleert het de omzetting van het schildklierhormoon thyroxine in de biologisch actieve vorm. Daarom heeft het invloed op de basale stofwisseling, de celdelingssnelheid, celdifferentiatie en celgroei.

Selenium speelt ook een rol bij het ontgiften van zware metalen. Het bindt cadmium, lood en kwik zodat deze giftige metalen zich niet meer aan vitale eiwitten kunnen binden.

Selenium stimuleert ook het immuunsysteem. Onderzoeken van de laatste jaren suggereren dat selenium ook een belangrijke rol bij kankerpreventie speelt. Kankerpatiënten blijken veel lagere seleniumgehaltes in hun bloed te hebben.

Symptomen van een tekort

Sommige bodems hebben een zeer laag seleniumgehalte. Dit komt niet alleen in Midden- en Noord-Europa voor, maar ook in grote delen van China. Daar komt frequent de zogenaamde ziekte van Keshan voor. In zijn chronische vorm manifesteert deze ziekte zich als hartinsufficiëntie met gelijktijdige vergroting van de hartspier. In het gebied waar deze ziekte vaak bleek voor te komen, werd het zout met selenium verrijkt. Met deze methode werd de ziekte onder controle gebracht.

De eerste symptomen van een seleniumtekort zijn myopathieën, spierzwakte. Stofwisselingsstoornissen van de lever en alvleesklier worden vaak in verband met een seleniumtekort gebracht. Lage weefselseleniumwaarden komen ook bij verschillende vormen van artritis en degeneratieve gewrichtsaandoeningen voor.

Chemotherapie bij kanker en zuurstoftherapieën leiden tot een verhoogde vorming van vrije radicalen, deze moeten door selenium en andere antioxidanten worden onderschept.

Seleniumrijk voedsel

Dierlijk voedsel bevat over het algemeen grotere hoeveelheden selenium dan plantaardig voedsel. Maar selenium uit planten is biologisch beter beschikbaar, en wordt dus gemakkelijker door het lichaam opgenomen. Hoge hoeveelheden vitamine C, die nog binnen het fysiologische bereik liggen, verbeteren de opname uit het maagdarmkanaal.

Noten en zaden bevatten hoge hoeveelheden selenium. Paranoten staan bovenaan de lijst. Chia, kokosnoot, sojabonen en witte bonen zijn ook goede bronnen. Aanzienlijke hoeveelheden worden ook in volle granen, gierst en rijst gevonden, maar dit is afhankelijk van het seleniumgehalte van de bodem. Finland is een zeer seleniumarme regio. De bodems daar zijn met selenium verrijkt. Andere landen in Midden- en Noord-Europa overleggen ook over een verrijking.

Wie in gebieden met seleniumarme bodems woont, moet niet uitsluitend producten uit eigen tuin of van lokale boeren eten. Producten uit de Derde Wereld, waar de bodem veel meer selenium bevat, moeten aan het dieet worden toegevoegd. Paranoten hebben meestal een bijzonder hoog seleniumgehalte, maar dit kan sterk variëren afhankelijk van de bodemgesteldheid. Het eten van slechts twee paranoten dekt meestal de dagelijkse behoefte aan selenium. Omdat paranoten zo rijk zijn aan selenium, moeten ze spaarzaam worden gebruikt maar niet uitsluitend, omdat het seleniumgehalte afhankelijk van de regio van herkomst sterk kan variëren . Andere mogelijke supplementen zijn kokosnoten, pistachenoten, sesam- en zonnebloempitten, gierst en sojabonen. Dit geldt vooral voor vegetariërs en voor veganisten die alle dierlijke producten afwijzen.

Overdosis en vergiftiging

Voordat werd ontdekt dat selenium voor het menselijk leven essentieel is, werd het spoorelement als een van de giftigste stoffen beschouwd. Acute seleniumvergiftiging is echter alleen in geïsoleerde gevallen bekend. In de glas- en verfproductie en in de elektronica, waar selenium wordt gebruikt, hebben werknemers bescherming nodig.

Overdosering is nauwelijks mogelijk via voedsel alleen. Suppletie met selenium wordt echter steeds meer aanbevolen. Dergelijke preparaten liggen al in de schappen van supermarkten en drogisterijen. Of een extra inname over het algemeen kan worden aanbevolen, is controversieel omdat de kennis over het spoorelement nog ontoereikend is. Daarom kan van een onkritische, zelfstandige inname van seleniumhoudende supplementen afgeraden worden. Een extra gebruik hoort thuis in de handen van een ervaren arts. Het is bekend, dat de extra inname van selenium bij kanker, speciale vormen van artritis en bepaalde hart- en vaatziekten wordt aanbevolen. De hoeveelheid die moet worden ingenomen varieert afhankelijk van het verloop van de behandeling. Dit toont opnieuw aan, dat alleen de behandelend arts over de inname van selenium moet beslissen.

Gevarieerde voeding

Om een seleniumtekort te voorkomen is een uitgebalanceerd dieet cruciaal. Problemen zullen zich waarschijnlijk alleen in gebieden met een zeer seleniumarme bodem en tegelijkertijd een beperkte voedselkeuze voordoen. Zelfs mensen die bewust vlees of andere dierlijke producten vermijden, kunnen een dieet eten dat aan hun behoeften voldoet. Met uitzondering van paranoten hebben plantaardige producten meestal een lager seleniumgehalte dan dierlijke producten, maar dit wordt door een betere absorptie en een betere recycling van seleniumhoudende enzymen gecompenseerd. Opnieuw is aangetoond dat een gevarieerd dieet met een hoog aandeel plantaardig voedsel de juiste weg is.